Kelime, anlamı veya görevi bulunan ve tek başına kullanılabilen ses veya sesler topluluğudur. Türk Dil Kurumu kelimeyi “Anlamlı ses veya ses birliği, söz, sözcük” olarak tanımlamaktadır. Kelimeler anlamlı veya görevli dil birlikleridir. Kelimelerin anlamlarında bir tarih ve kültür gizlidir. Bu kültür ve tarih zenginliğini şairler, yazarlar ortaya çıkarır.
Sesler; kelimeleri, kelimeler; kelime gruplarını, kelime grupları ise cümleleri oluşturur. İnsanlar cümlelerle anlaşırlar.
Bir milletin insanlarını birbirine bağlayan temel kültürel öğelerin başında ‘’ dil’’ gelir. Uzak vatanlardaki soy kardeşlerimizle akrabalık ilişkilerimizi ‘’dil’’ belirler. Bazen bir kelime, bir söz, bir cümle, bir atasözü bizi heyecanlanıdrır. Bu yazımızda işte böyle bir kelime olan ‘’ece, eci, ede, eke ‘’ üzerinde durmak istiyoruz.
Eci kelimesi Emirdağ ağzında yaşlı büyük anne, büyük ebe anlamında kullanılmaktadır. Emirdağ ağzında kullandığımız ‘’eci’’ kelimesinin aslı ece olup bazı kaynaklarda Türkçe’ye Moğolca’dan geçtiği ifade edilmektedir Bazı kaynaklar ise ece kelimesinin öz Türkçe olduğunu belirtir. Ece kelimesinin Anadolu
Türkçesinde türlü anlamları bulunmaktadır. Sözlüklerden derlediğimiz anlamları burada vermek yararlı olacaktır: Güzel kadın, kraliçe, ede, baba, amca. erkek kardeş, babaanne (Eci), kadın, arkadaş, samimi arkadaş, ağa, aksakallı ihtiyar, hala çocuğu, seslenme ünlemi, abla, büyük kız kardeş, yenge, büyük kardeş, ağabey, nine, ebe, ana, ede, iyi, güzel, iyice, başkan, ulu, ileri gelen, reis… Görüldüğü gibi kelimenin oldukça geniş bir anlam ağı vardır.
Özbek Türkçesine kullanılan eke kelimesi de ece ile yakın anlamları içermektedir. Eke kelimesi; görmüş geçirmiş, deneyimli, olgun, anaç, yaşlı, usta, büyük, yetişkin, bilgili, becerikli, zeki, açıkgöz, büyük, yetişkin, yaşlı, kart.
bilgili, deneyli, olgun, yetişkin… anlamlarına gelmektedir. Görüldüğü üzere ece, eci, eke ve ede kelimeleri anlam olarak birbirinin aynıdır.
Emirdağ ağzında eci; yaşlı büyük anne, büyük ebe anlamındadır. Ede ise , ağabey anlamında kullanılmaktadır. Emirdağ’da Ede ve Edeer soyadını sülaleler vardır.
Kazım Ağa’nın ağıdında ede kelimesi,
Ateş düştü edem konduğun dala
İstemem Sadık’ı Kâzım’dır ağa
Bir daha gelir mi böyle bir ağa. Şeklinde geçmektedir.
Keza, Elif Şenel’den derlediğimiz Çanakkale ağıdında ede kelimesi;
Edem gözel idi kıyıdan ketmiş
Sürek öküzü gibi boynunu bükmüş
Şu gâvur dinsizi denkleşmiş, atmış
Kurbanlar olurum babam oğluna. Edem olarak ifade edilmiştir.Başka Emirdağ ağıtlarında da ede kelimesi geçer. Nevzat Uyar’ın ağıdında; Ben ne deyim senin cahil işine,
Direksiyon değmiş edem döşüne.
Cemal Köse’nin ağıdında ise; Verin ceketimi edem üşüdü
Süleyman Çavuş’un o da yaşıdı (yaşıtı) edem biçimindedir.
Ede kelimesi Emirdağ Abdalları için de özel anlam olarak değerlendirilir. Abdallardan bahsederken ‘’Bizim Edeler’’ diye konuşulur. Bir Emirdağ türküsünde; Edeler edeler bizim edeler
Hadırdan geliyor bizim edeler… ifadeleri yer alır.
Ayrıca kalıplaşmış söz olarak ‘’Kadın edem ‘’kullanılır. Emirdağ ağzında kadın kelimesi aynı zamanda güzel sıfatıdır.
Ede kelimesi ilk anda Osmanlı İmparatorluğu’nun manevi kurucusu Şeyh Ede-Bali’yi çağrıştırmaktadır. Bilindiği üzere Şeyh Edebali, Vefai tarikatı mensubudur. Vefai tarikatı Anadolu Abdallarını oluşturan tarikatlardan biridir. Acaba ede kelimesi, emre gibi dini-tasavvufi bir anlamı olabilir mi ? Bu konunun araştırılması gerektiğine inanıyoruz.
On beşinci yüzyıl Osmanlı Türkçesinde kelime, “ece” biçiminden aynı anlama gelen “ede” biçimine dönüşmüştür.
Ede kelimesi, Kahramanmaraş’ta da çok sık kullanıldığından şehir , Edeler Diyarı olarak anılmaktadır.
Biz de dünyanın her yanındaki ‘’ kadın edelerimize ‘’ selam, sevgi gönderiyoruz.
